Kunst in oorlogstijden

Verslag

De avond begint met muziek. Andrii (gitaar en zang) en Orest (saxofoon), ontroeren met hun Oekraïense en Engelse songs. Moderator Willem Bakker verwelkomt hen en waardeert het dat zij deze avond bereid zijn een muzikale bijdrage te leveren. Het thema is door de oorlog in Oekraïne en het gewelddadige conflict tussen Israël en de Palestijnen actueler dan ooit. Met de lezing sluit het Kenniscafé toevallig naadloos aan op exposities in Zwolle (over de Oekraïense kunst) en in Arnhem (over de kunst van het Derde Rijk).

Kunst in WO II

Claartje Wesselink, cultuurhistoricus, houdt voor ruim 160 bezoekers een lezing over Kunst in oorlogstijden. Zij kent Emmen, haar vader en oma zijn hier geboren. Haar vele logeerpartijen bij oma hebben haar vertrouwd gemaakt met de omgeving. Het voelt een beetje als thuiskomen.

Wesselink begint te vertellen over kunst in de tweede wereldoorlog. Zij vraagt welke bezoekers deze oorlog hebben meegemaakt, er gaan enkele vingers de lucht in. Zij vertelt de toehoorders over een reizende tentoonstelling met moderne kunst vlak na de Tweede Wereldoorlog. Deze werd opvallend enthousiast ontvangen in Emmen. Een directeur van een textielfabriek en een rector van een middelbare school stimuleerden arbeiders en leerlingen om deze tentoonstelling te bezoeken. Er kwamen 1650 bezoekers, terwijl de tentoonstelling elders matig werd bezocht. Er was weinig waardering voor moderne kunst. Maar niet in Emmen, dus....

Claartje Wesselink stelt een vraag aan de bezoekers: “Wat is het doel van kunst?“ De reacties uit de zaal: een spiegel voorhouden, verbinden, raken, troost, inspiratie. Na de Tweede Wereldoorlog was er een duidelijke propaganda om abstracte kunst te promoten. Realistische kunst werd geassocieerd met de Duitse Reichskultuur. Abstracte en Joodse kunst werden tijdens de oorlog verbrand of verkocht naar het buitenland.

Kultuurkamer

In het voorjaar van 1941 werd er een anonieme enquête gehouden over de Kultuurkamer; 70% van de reacties was tegen. Een jaar later meldden  de meeste kunstenaars zich toch aan bij de Kultuurkamer met een ariërverklaring. Joden en communisten werden geweerd als lid. Veel kunstenaars vreesden inkomensverlies en hadden angst voor de gevolgen. Er waren al een bekende kunstenaars opgepakt. Vooral winterse landschappen waren populair, omdat ze refereerden aan de Germaanse waarden. De bezetter was actief, kocht kunst en organiseerde exposities. Er was veel subsidie beschikbaar. Kortom, het was heel verleidelijk!

Hendrik Werkman

Hendrik Werkman was een kunstenaar die zich niet aanmeldde. Hij was actief in de verzetsgroep “De blauwe Schuit” en schreef vele brieven. Op 19 maart 1942 schreef hij:

Er gebeuren dingen die met geen pen zijn te beschrijven, dingen die haast niet te begrijpen zijn dat ze gebeuren. En dat zal nog zoo voortgaan en waarschijnlijk, laat ons gerust aannemen van zeker, nog veel erger worden. Vanmorgen was ik nog bij een joodse dame, aan wie alles ontnomen is. Ik wilde haar troosten maar kon geen woord uitbrengen, zij was veel sterker dan ik. Hoe lomp moet het dan wel klinken om tot zulke menschen te zeggen: moed houden. Hoe weinigen zijner maar, die het internationale van de catastrophe zien, waar van de afloop waarschijnlijk de grootste verschrikkingen in zich bergt en waaraan geen ontkomen mogelijk is.

Hendrik Werkman was een beeldend kunstenaar, die van 1941-1943 chassidische legenden (Joodse vertellingen) verwerkte in grafische kunst. Hij werd in 1945 opgepakt en doodgeschoten. Een bezoeker meldt dat Werkmans kunst bij Collectie Brands in Nieuw-Dordrecht te zien is.

Claartje Wesselink gaat met de bezoekers in gesprek  over keuzes, veiligheid, jaloezie en wroeging.

Twee belangrijke functies van kunst zijn enerzijds het bieden van vertroosting en anderzijds het creëren van bewustwording en het wakker schudden van mensen. Dat is in tijden van oorlog niet anders, zo laat Wesselink zien.

Oekraïense muziek

Na de pauze wordt weer muziek gemaakt. Andrii, gitarist en zanger, vertelt over de tijd dat hij met zijn familie in de metrohallen schuilt. In het begin van de oorlog heeft hij persoonlijk ervaren hoe muziek de sfeer verandert en ook andere kunst de mensen hoop en troost kan bieden. Met hun songs raakten ze niet alleen de Oekraïense familieleden die ze hadden meegebracht maar ook vele anderen.  

Actuele conflicten

Claartje Wesselink vertelt over de rol van kunst in actuele conflicten. Zij begint met het benoemen van beroemde boeken, zoals Max Havelaar van Multatuli, de Hut van oom Tom en de foto van het “napalmmeisje” in Vietnam. Voorbeelden die ons denken over onderwerpen als het koloniale tijdperk, de slavernij, de Vietnam-oorlog en het gebruik van brandbommen hebben veranderd.

In 2014 werd de expositie “Great men” van Marlene Dumas voorbereid voor de Manifesta in Sint-Petersburg. Door de Russische inval op de Krim en wetgeving gericht tegen homoseksualiteit ontstond er een dilemma: wel of niet exposeren. Uiteindelijk ging de expositie wel door.

Een ander initiatief waren de benefietconcerten. Het Concertgebouworkest organiseerde, samen met de Oekraïense pianiste Anna Fedorova en de Russische violiste Maya Fridman op 6 maart 2022 een benefietconcert voor de slachtoffers van de oorlog in Oekraïne. Samen met hun bevriende violisten Liza Ferschtman en Rosanne Philippens en de pianiste Nino Gveladze treden zij op in de grote zaal. De opbrengst komt ten goede aan de hulporganisaties onder giro 555.

Wesseliink vertelt dat er ook een documentaire “United we stand”, is gemaakt door David van Tijn. Hij volgt de in Nederland wonende Russische celliste Maya Fridman in haar missie om het Oekraïense volk te steunen. Er zijn veel voorbeelden van solidariteit om slachtoffers in oorlogsgebieden te ondersteunen.

Helaas is dat nog steeds nodig. Recent nog voor de slachtoffers in GAZA en Israël, muziek als antwoord op geweld. Volgens het Joods Amsterdams kamerensemble is het Concert for Peace hun antwoord en is de muziek intenser, mooier en met meer toewijding gemaakt dan ooit te voren.

Tot slot

Claartje Wesselink deelt nog een citaat van hersenonderzoeker, Prof. Erik Scherder:

De andere uitwerking van de kunst op ons brein, is dat het voor afleiding zorgt. Deze afleiding heeft een verzachtende werking op pijn en is daarmee van positieve invloed op hoe iemand zich voelt.

"En hoe zit dat bij u?", vraagt Wesselink. Er volgt  een korte uitwisseling van verhalen en vragen. Daarna bedankt Claartje Wesselink de bezoekers voor hun aandacht en krijgt ze een warm applaus.

Willem Bakker sluit de avond af met het geven van presentjes aan Andrii, Orest en Claartje. Hij wenst iedereen wel thuis.

Foto's